લોકપ્રિય ગુજરાતી કહેવતો અને તેના અર્થ| Gujarati Kahevato and Meaning

કહેવત એટલે શું? કહેવત શબ્દોનો અર્થ શું?
કહેવત એ લોકોના જીવનના અનુભવ પરથી બનેલી સૂત્રાત્મક લોકોક્તિ છે.

“કહેવત એટલે સમજદાર મનુષ્યોના વચનોના બાણ.”

દુનિયાની દરેક ભાષામાં ઘણી ઓછી કે વધારે કહેવતો, ઉખાણાં જોવા મળે છે. કહેવતોના અર્થ અલગ-અલગ વિદ્વાનો અને અનુભવી લેખકોએ જુદા રીતે સમજાવ્યા છે. છતાં એ બધામાંથી એક સામાન્ય અર્થ એવો જ મળે છે કે કહેવત એટલે “પરંપરા પ્રમાણે લોકમાં બોલાતાં બોધરૂપ અને દષ્ટાંતરૂપ વાક્યો કે વચનો.”

દરેક ભાષામાં લખાણની શરૂઆત પહેલાંથી જ લોકોના અનુભવ અને સમજ કહેવતોમાં વ્યક્ત થતા આવ્યા છે. એ કહેવતરૂપ ડહાપણ એક માણસના મોઢેથી બીજા માણસના મોઢે, એક જમાનાથી બીજા જમાનામાં વારસાની જેમ પહોંચ્યું છે.

રીત-રિવાજ, આચાર-વિચાર, ધર્મ-શ્રદ્ધા, વેહેમ અને નીતિ-રીતિ ઉપર પ્રજાની કહેવતો પ્રકાશ પાડે છે. જે વાતોએ પ્રજાના જીવન પર ઊંડી અસર કરી હોય છે, એ જ કહેવતોમાં વ્યક્ત થતી જોવા મળે છે.

કહેવતો અને તેના અર્થ

નહીં ઘરના કે નહીં ધાટના- બન્ને માંથી એકેય તરફ ના ના રેહવું.

મોરનાં ઈંડા ચીતરવાં ન પડે- માતા પિતાના સંસ્કાર સંતાનોમાં આપો આપ ઉતરે જે કેળવવા ના પડે.

બોલે તેના બોર વેચાય- જે વ્યક્તિ બોલે તે કૈક કરી શકે.

ભસતો કૂતરો કરડે નહી- બોલનાર માણસ કામ કરવામાં કાચો હોય છે.

ગામમાં ધર નહિ અને સીમમાં ખેતર નહિ- સાવ ગરીબ હોવું.

કાગડાનું બેસવું ને ડાળનું ભાંગવું- અકસ્માતે ઘટના બનવી.

સત્તા આગળ શાણપણ નકામું- અધિકારીને સલાહ ન અપાય.

રજનું ગજ કરવું- નાની વાતને ખુબ મોટું સ્વરૂપ આપવું.

કૂતરાનો સંઘ કાશીએ ન પહોચે- અંદર અંદર લડાઈ કરનારા કશી સફળતા મેળવી શકતા નથી.

ન બોલવા માં નવ ગુણ- જરૂર ના હોય ત્યાં ના બોલવું.

ઉજ્જડ ગામ માં એરંડો પ્રધાન- બધા મૂર્ખ વચ્ચે, થોડો હોશિયાર માણસ પણ શાણો.

સંપ ત્યાં જંપ- બધા વ્યક્તિઓ માં સંપ હોય તો શાંતિ હોય.

લંગડી વાસીદુ વાળે અને સાત જણને કામે લગાડે- એક વ્યક્તિ કામ કરે અને બીજા ઘણા વ્યક્તિ ને તેજ કામમાં રોકી રાખે.

વાવો તેવું લણો- કામ કરો તેવું ભોગવવું પડે.

ટીપે ટીપે સરોવર ભરાય- થોડી થોડું ભેગું કરતા વધુ માત્રા માં એકઠું થાય.

દૂર થી ડુંગર રળિયામણાં- દૂર થી બધું સારું લાગે.

શેરને માથે સવાશેર- તાકાતવર ને તેનાથી વધુ તાકાતવર મળેજ.

વધુ હાથ રળિયામણા- એક કરતા વધુ વ્યક્તિ કામ કરતા ઝડપી થાય.

કૂતરાની પૂંછડી જમીન મા દાટો તો પણ વાંકી ને વાંકી જ રહે- માણસ પોતાની પ્રકૃતિ કોઇ દિવસ ના ભૂલે.

અન્ન તેવો ઓડકાર – કરો તેવું પામો, વાવે તેવું લણે / કરણી તેવી ભરણી.

લડે સિપાઈને જશ જમાદારને – રાંધે કોક ને જમે લોક / કમાય ટોપીવાળા ને ઉડાવે ધોતીવાળા / ખોદે ઉદર ને ભોગવે

ભોરિંગ / વાવે કલજીને લણે લવજી / જમવામાં જગલો ને કૂટવામાં ભગલો / કીડી સાંચે ને તેતર ખાય.

અધૂરો ઘડો વધારે છલકાય – ઢમઢોલ માહે પોલ / ખાલી ચણો વાગે ઘણો.

રાંડયા પછીનું ડહાપણ શું કામનું ? – પાણી પીને ઘર શુ પૂછવું ? / અવસર ચૂક્યો શા કામનો ?

વરની મા વરને વખાણે – મારા છગન મગન સોનાના, પોતાની માને ડાકણ કોણ કહે ? / આપણી રૂડી ને બીજાની બાપડી / પાડોશી પિત્તળના ને ગામના ગારાના.

ભૂત મરે ને પલિત જાગે – બકરી કાઢતા ઊંટ પેસવું / સાપ કાઢતા ઘો પેઠી.

પડી ટેવ તે ટળે નવ ટાળી – દોરડી બળે પણ વળ ન મૂકે / કૂતરાની પૂંછડી વાંકી તે વાંકી,

કાંકરે કાંકરે પાળ બંધાય – ટીપે ટીપે સરોવર ભરાય.

ભાવતું હતું ને વૈદે કહ્યું – દોડવું હતું ને ઢાળ મળ્યો / રોતી હતીને પિયરિયાં મળ્યાં.

ભસતા કૂતરાં કરડે નહીં – ગાજયા મેહ વરસે નહીં.

બે હાથ વિના તાળી ન પડે. – ઝાઝા હાથ રળિયામણા.

બોલે તેના બોર વેચાય – માગ્યા વિના માય ના પિરસે,

ખાડો ખોદે તે પડે – હાથના કર્યા હૈયે વાગે.

બળિયાના બે ભાગ – મારે તેની તલવાર.

દાઝ્યા પર ડામ – પડયા પર પાટું.

સોડ તેવો સાથરો – ચાદર પ્રમાણે પગ લંબાવવા,

ઉલેચે અંધારું ન જાય – ડાંગ મારે પાણી જદું ન થાય.

ભેંસ આગળ ભાગવત – અંધા આગળ આરસી.

ઉજળું એટલુ દૂધ નહીં – પીળું એટલું સોનુ નહીં.

વિશ્વાસે વહાણ ચાલે–વિશ્વાસ જીવનનો શ્વાસ છે

બુદ્ધી આગળ બળ પાણી ભરે – કામ કળથી થાય બળથી નહીં.

જાત વિના ભાત ન પડે જાત મહેનત ઝિંદાબાદ. – આપ મુઆ વિના સ્વર્ગે ન જવાય.

થઈ ગુજરી સંભળાવવી – ગઈ તિથિ વાંચવી.

સોટી વાગે ચમચમ વિદ્યા આવે રમઝમ – માર બૂકાતું ને કર સીધું

દાનત તેવી બરકત – ભાવના તેવી સિદ્ધિ

ધીરજના ફળ મીઠાં – ઉતાવળે આંબા ન પાકે.

વગ ત્યાં પગ – વાડ વિના વેલો ન ચડે.

બાપ તેવા બેટા ને વડ એવા ટેટા – મા એવી દીકરી અને ઘડો એવી ઠીકરી.

કરે ચાકરી તો પામે ભાખરી – કરે સેવા તો પામે મેવા.

કરડે માંકડને માર ખાય ખાટલો – પાડાને વાંકે પખાલીને ડામ.

કળથી થાય તે બળથી ન થાય – બુદ્ધિ આગળ બળ પાણી ભરે.

ગામનો જોગી જોગટો પરગામનો સિદ્ધ – ઘરકી મુગી દાલ બરાબર..

ગાંડાંના ગામ ન વસે – મુરખને માથે કાંઈ શિંગડાં ન હોય.

ટકાની ડોશી ને ઢબુ મૂંડામણ – પાયલાની પાડી ને પૂળો ચરાઈ.

ખારા જળનું માછલું મીઠા જળમાં મરે – છાણનો કીડો ઘીમાં મરે

જાગ્યા ત્યાંથી સવાર – ભૂલ્યા ત્યાંથી ફેર ગણો.

કશકા ખાંડે ચોખા ન મળે – પાણી વલોવ્યે માખણ ન નીકળે.

પાપડી ભેગી ઈયળ બફાય – સૂકા ભેગુ લીલું બળે.

જીવતાની ખોટ મૂએ જાય – પ્રાણ અને પ્રકૃતિ સાથે જાય.

જે ન કરે વૈદ તે કરે દૈવ – દવા ન કરે તે દુઆ કરે.

જેવો રાજા તેવી પ્રજા – જેવો શેઠ તેવો વાણોતર.

બોલ્યુ વાયરે જાય, લખ્યુ લેખે થાય – લખાણું તે વંચાણું.

સંગ તેવો રંગ – સોબત તેવી અસર.

ભાગ્યશાળીને ભૂત રળે – ભળતામાં વધારે ભળે.

નીતી હોય તે જાણે – ઘાયલની ગત ઘાયલ જાશે.

ધોબીનો કૂતરો નહીં ઘરનો કે નહીં ઘાટનો – બે ઘરનો પરોણો ભૂખે મરે.

રામ રાખે તેને કોણ ચાખે ? – અલ્લા યાર તો બેઠા પાર.

એક કાંકરે બે પક્ષી મારવાં – એક પંથ ને દો કાજ.

ઘરનાં છોકરા ઘંટી ચાટેને ઉપાધ્યાયને આટો – ઘર બાળી તીરથ કરવું.

નામ મોટા ને દર્શન ખોટાં – મોટા એટલા ખોટા.

રૂપે રૂડા ને કર્મે કૂંડા – રૂપે રૂડી કર્મે ભૂંડી.

જીવતો નર ભદ્રા પામે – શિર સલામત તો પઘડિયા બહોત.

હસે તેનુ ઘર વસે – હસ્યા તેનાં વસ્યાં અને રોયાં તેણે ખોયા.

સો દહાડા સાસુના તો એક દહાડો વહુનો – સો સુનારનો એક લુહારનો.

સબસે બડી ગ્રૂપ – ન બોલ્યામાં નવ ગુણ.

સઈની સાંજ અને મોચીનું વહાણું – અગત્સ્યના વાયદા.

વખત તેવાં વાજાં – વખતના ગીત વખતે ગવાય.

લોભે લક્ષણ જાય – અતિલોભ પાપનું મૂળ.

લીલા વનના સૂડા ઘણા – મધુ હોય ત્યાં માખી ભર્મ.

ઊંઘ ન જુએ સાથરો અને ભૂખ ન જુએ ભાખરો – કાળના કોદરાય ભાવે.

મર કહેવાથી કોઈ મરતું નથી – બિલાડીના કહેવાથી શીકાં ન તૂટે.

મફત કા ચંદન ઘસ બે લાલજી – મફતનાં મરી કોને તીખાં લાગે ?

બાંધે પોટલે વેપાર થાય નહીં – બોલે તેનાં બોર વેચાય.

પ્રભુ પાધરા તો વેરી આંધળા – રામ રાખે તેને કોણ ચાખે ?

હસે તેનું ધર વસે- હસતો વ્યતિ બધાને સારો લાગે.

પારકી આશા સદા નીરાશા- બીજા ઉપર આધાર રાખી ક્યારેય ના જીવાય.

દશેરા ના દિવસે ઘોડા ન દોડે- જરૂર હોય ત્યારે જ વસ્તુ કે વ્યક્તિ કામ ના કરે.

એક સાંધતા તેર તૂટે- એક વસ્તુ સરખી કરતા બીજી બગડે.

કૂવામાં હોય તો અવાડામાં આવે- બાપ પાસે હોય તો દીકરા ને મળે. ગાંડાના ગામ ન હોય- મૂર્ખ માણસ તો ગમે ત્યાં મળી જાય.

સુકા સાથે લીલુ પણ બળે- દોશી સાથે નિર્દોષ પણ મુશ્કેલી માં મુકાય.

લક્ષ્મી ચાંદલો કરવા આવે ત્યારે કપાળ ધોવા ન જવાય- તક મળતા તરત ઝડપી લેવાય.

પગ જોઈને પથારી તાણો- પોતાની શક્તિ જોઈને કામ કરવું.

વીતી હોય તે જાણે- દુઃખનો અનુભવ તો દુઃખી જ જાણતો હોય.

વઢકણી વહુએ દીકરો જણ્યો- પોતાનો ઉગ્ર સ્વભાવ હતો અને વધુમાં મિથ્યાભિમાન ભળ્યું.

જુવાનીનું રળ્યું ને પરોઢિયાનું દળ્યું- સમયસર કામ કરેલું જ ઉપયોગી બને

મેરી બિલ્લી મુજકો મ્યાઉ?- જેને આશરો આપ્યો તે જ બેવફાઈ કરે.

ચોરનો ભાઈ ઘંટી ચોર- બંને પક્ષ સરખા

પાડાના વાંકે પખાલીને ડામ- ગુનો બીજો કરેને સજા બીજાને મળે.

ખાખરાની ખિસકોલી સાકરનો સ્વાદ શું જાણે?- અનુભવ ના હોય તેને આનંદની ખબર ક્યાંથી?

રાજા ને ગમી તે રાણી- જેને જે પસંદ આવે તે, તેમાં અન્ય વ્યક્તિ ના અભિપ્રાય નું શું કામ. ઓછું પાત્રને અદકું ભણ્યો- જ્ઞાન ઓછું હોય પણ ડોળ વધારે કરે.

ખાલી ચણો વાગે ઘણો- અધૂરા જ્ઞાનવાળો વધુ બડાશ મારે.

કીડીને કણ અને હાથીને મણ- જેટલી જેની જરૂરત તે પ્રમાણે તેને મળવું જોઈએ.

સુથારનું મન બાવળિયે- દરેક વ્યક્તિને તેના ધંધા પ્રમાણે સ્વાર્થમાં નજર હોય.

ધરમની ગાયના દાંત ના જોવાય- મફત મળેલી વસ્તુના દોષ ન જોવા.

ગરજે ગધેડાને બાપ કહેવો- ગરજમાં પાત્રતા જોવામાં આવતી નથી.

ઝાઝી કીડીઓ સાપને તાણે- આઓછા બળવાન પણ વધારે સંખ્યામાં હોય તો બળવાનને પણ હંફાવે

કાશીએ કાગડા કાળા- બધે એક સરખી પરિસ્થિતિ હોવી.

પહેલો સગો પાડોશી- મુશ્કેલીમાં પાડોશી જ કામ આવે.

રંકને ઘેર રતન- ગરીબ મા બાપના ઘરે તેજસ્વી સંતાન.

કાચના ઘરમાં રહીને પથ્થર ન ફેંકાય- દોષિત માણસ બીજાના દોષ ન કાઢી શકે.

ડાંગે માર્યા પાણી જુદા ન પડે- સાથે રહેતા હોય તે જલદી જુદા ન થઈ શકે

મનમાં પરણ્યા ને મનમાં રાંડ્યા- પોતાના સુખ દુઃખની બીજાને ખબર ન હોવી.

દીકરી અને ગાય દોરે ત્યાં જાય- દીકરી અને ગાયને બીજાની ઈચ્છા મુજબ જ વર્તવાનું હોય છે

પાપડી ભેગી ઈયળ બફાય- ખરાબ માણસ સાથે સારાને પણ નુકસાન થાય

કોટમાં માળા અને હેયે લાળા- બહારનું અને અંદરનું વર્તન જુદું હોવું.

સંઘર્યા સાપ પણ કામ આવે- નકામી વસ્તુ પણ ક્યારેક કામમાં આવી જાય.

સોનાં કરતાં ધડામણ મોઘું- વસ્તુ કરતાં તેની પાછળ થનાર ખર્ચ વધુ.

એક પગ દૂધમાં ને એક પગ દહીમાં- બેઉ બાજુનો લાભ મેળવવા પ્રયત્ન કરવો.

જાગ્યા ત્યારથી સવાર- નવા અનુભવથી નવી જિંદગી શરૂ કરવી.

દૂઝણી ગાયની લાત પણ સારી- ફાયદો કરાવનાર વ્યકતિના દોષ પણ સહી લેવા.

હાથી જીવે ત્યારે લાખનો, મારે તો સવા લાખનો- વ્યક્તિની કિંમત જીવતા થતી નથી, મર્યા પછી થાય છે.

લખ્યા લેખ મટે નહી- નસીબમાં હોય તેજ થાય.

અધૂરો ઘડો વધુ છલકાય- અપૂર્ણ માણસ વધુ ડંફાશ મારે

બાવાના બેઉ બગડ્યાં- સાચી ધર્મભાવના વગરના ગુરુ હોય તો તે સંસાર સુખ તથા આધ્યાત્મિક સિદ્ધિ બંને ગુમાવે એટલે બંને તરફથી તેને લાભ ગુમાવવો પડે.

નાદાનની દોસ્તીને જાનનું જોખમ- મૂર્ખ મિત્રની દોસ્તી નુકસાન કરે

છીંડે ચડ્યો તે ચોર- ચોરીની જગ્યાએ પકડાયો તે ચોર.

ખોદ્યો ડુંગરને નીકળ્યો ઉંદર- મહેનત ઘણી કરી પણ પરિણામ શૂન્ય.

સોનાની કટાર પેટમાં ન મરાય- યોગ્ય વસ્તુ યોગ્ય જગ્યાએ જ શોભે

સંઘર્યા સાપ પણ કામ લાગે- સાચવી રાખેલી તુચ્છ વસ્તુ પણ ઘણી વખત ઉપયોગી બને છે.

ધોબીનો કૂતરો નહી ઘાટનો કે નહી ઘરનો- બે પક્ષમાં કામ કરનાર માણસને સારો લાભ મળે નહીં

ઉતર્યો અમલદાર કોડીનો- સત્તા ગયા પછી માણસની કિમત રહેતી નથી

સંગ તેવો રંગ- સોબતની અસર થાય જ

આંધળું દળેને કૂતરાં ખાય- મૂખાની કમાણી વ્યર્થ જાય

પારકી આશા સદા નિરાશા- જાત મહેનત વગર કોઈ કામ થાય નહી

ઉજ્જડ ગામમાં એરંડો પ્રધાન- જ્યાં અભાવ હોય ત્યાં સામાન્ય વસ્તુ પણ કીમતી ગણાય

પ્રાણ અને પ્રકૃતિ સાથે જ જાય- સ્વભાવ બદલવો મુશ્કેલ છે

આંખનું કાજળ છાલે ઘસ્યું- મૂખાઈ રજૂ કરવી

કુમળું ઝાડ વાળીએ તેમ વળે- નાનપણમાં સારી ટેવો પડાય

ભણતાં પંડિત નીપજે- મહાવરાથી કૌશલ્ય વિકસે છે

અંધેરી નગરીને ચોપટ રાજા- વહીવટદાર નબળો તો રાજ્ય અમલમાં અંધેર

સો દિવસ સાસુના તો એક દિવસ વહુનો- વારા ફરતી વારો આવે જ

એક મરણિયો સો ને ભારે પડે- રવાની તૈયારી હોય તો સફળ થવાય

નકલમાં અક્કલ ન હોય- અનુકરણ કરવામાં બુદ્ધિની જરૂર પડતી નથી

કાળા કાળા મંકોડાને રાતી રાતી ધીમેલો- અભણને માટે સારું ખરાબ બધું જ એકસરખું

શેઠની શિખામણ ઝાંપા સુધી- મોટા માણસની સલાહ થોડો જ સમય સુધી ધ્યાનમાં લેવાય છે શિયાળ તાણે સીમભણીને

કૂતરું તાણે ગામ ભણી- વિરુદ્ધ દિશાની ખેચતાણ થવી

વહુની રીસને સાસુનો સંતોષ- એકનો ગુસ્સો ને બીજાનો લાભ

સાઠે બુદ્ધિ નાઠે- ઉમર વધે એટલે બુદ્ધિ ઘટે

સાપ મરે નહી ને લાઠી ભાગે નહી- નુક્સાન થયા વિના કામ થાય

માગવી ભીખ ને રાખવા થોભિયા- ભીખ માગવી ને ઉપરથી વટ દાખવવો

લંકાની લાડીને ઘોઘાનો વર- બે ભિજ્ઞ પ્રદેશના લોકોનું મિલન

નામ મોટાં ને દરશન ખોટાં- નામ પ્રમાણે ગુણ હોતા નથી

ગંગા નાહ્યાં- પાર પડી ગયા

હાથીનાં દેખાડવાના અને ચાવવાના દાંત જુદા- માણસની કથની ને કરણીમાં અંતર જોવા મળે છે.

કામ કામને શીખવે- કામથી નવું જાણવા મળે

નમે તે સૌને ગમે- નમ્રતા એ સૌથી મોટો ગુણ છે

ઉલમાંથી ચૂલમાં પડ્યા- નાની મુશ્કેલીઓમાંથી મોટી મુશ્કેલીમાં પડવું